پەیوەندى شارستانى نێوان باشورى وڵاتى دوو ڕووبار و باشور و ڕۆژئاواى کوردستان(ئاین، هونەر، ئەدەب بەنمونە) لەنێوان سەدەى ١٨-١٢ پ.ز

Cycle of study: ماستەر Master Title (in original language):  پەیوەندى شارستانى نێوان باشورى وڵاتى دوو ڕووبار و باشور و ڕۆژئاواى کوردستان(ئاین، هونەر، ئەدەب بەنمونە) لەنێوان سەدەى ١٨-١٢ پ.ز Thesis\Dissertation Language: کوردی Kurdish  Author(s): SALAHDDIN BAQI HUSSEIN Supervisor(s): پ.د. عماد عبدالقادر محمدسعید University: Soran University Faculty: فاکەڵتی ئاداب Faculty of Art Department:  مێژوو Field of study: مێژووى کۆن Year of completion: 2019 Download full text:   Keywords in Kurdish: بابلى، ئاشورى، ميتانى، کاشى، ئاین، هونەر، ئەدەب. Abstract in Kurdish:  لە ناوچەى خۆرهەڵاتى نزیکى کۆندا، بەدیاریکراویش لە خۆرئاواى ئاسیادا، دوو شارستانیەتى گرنگ سەریان هەڵداوە، ئەمانیش بریتین لە شارستانیەتەکانى وڵاتى دوو ڕووبار و کوردستان، ئەمەش بەپێى ئەو بەڵگەنامە و شوێنەوارانەى تاکو ئێستا لەو دوو ناوچەیەدا دۆزراونەتەوە. بەر لە هاتنى گەلانى سامى بۆ وڵاتى دوو ڕووبار و بەشێکى کوردستان، گەلێک بەناوى سومەرى لە باشورى ئەو وڵاتەدا ژیاون، کە ڕۆڵێکى مەزنیان لە بنیاتنانى شارستانیەتى ناوچەکە و جیهانى کۆندا بینیوە، هەروەها لە کوردستانیشدا، چەندین هۆز و گەل بەناوى جیاجیا دابەش بوونە و ژیاون، کە شوێنەوار و کەرەستە دۆزراوەکانى ناوچە جیاجیاکانى کوردستان دەربڕى ئەوەن کەوا مرۆڤى کۆن و گوندى کشتوکاڵى و پەرستنى خواوەندى بەپیتى کە دایکە لاى ئەمان دەستى پێکردووە، بەڵام بە تێپەڕبوونى کات و بەپیتى ئەو ناوچانە و دەوڵەمەندیان لە چەندین لایەنەوە، بوونەتە هۆکارى چاو تێبڕینى گەلان بۆ ئەم ناوچەیە، ئەمەش بەدیاریکراوى لە سەدەى شانزدەهەمى پ.زدا چووە قۆناغێکى فراوانتر، لە ئەنجامیشدا تێکەڵەیەکى ڕەگەزى پەیدابوو، کە بووە هۆکارى وەرگرتن و بەخشینى ڕەگەزە جیاوازەکانى شارستانى لەنێوانیاندا. گرنگى توێژینەوە: ئەنجامدانى هەر توێژینەوەیەک لە بوارى مێژوودا، کۆمەڵێک ئامانجى لە پشتە، کە خۆى لە بوونى کێشەیەکدا دەبینێتەوە، ئەویش بوونى کەلێنێکە لە بابەتەکەدا، بۆیە کارى توێژەر بریتیە لە پڕکردنەوەى ئەم کەلێنە بەشێوەیەکى زانستى و ئەکادیمیانە، کە بابەتیانە ئەنجام بدرێت و دووربێت لە لایەنگیرى، ئەمەش رەنگدانەوەى خۆى دەبێت لەسەر گەیشتن بە ئەنجامێکى دروست. هەڵبژاردنى بابەتى شارستانیش بۆ توێژینەوە لەبەر گرنگى ئەو لایەنەیە، چونکە لە ئێستادا ئاراستە و هەنگاوەکان بەرەو لێکۆلینەوە لە لایەنى شارستانى زیاترە بەراورد بە لایەنەکانى ترى وەکو سیاسى، ئەمەش بەهۆى ئەوەى لەڕێگاى لێکۆڵینەوە لە ڕەگەزەکانى شارستانیەتەوە دەتوانرێت ئاشنابین بە دیوە شاراوەکانى مێژوو، ئەنجامدانى ئەم توێژینەوەش بۆ زانینى پەیوەندیە شارستانیەکانى گەلانى کۆنى وڵاتى دوو ڕووبار و کوردستانە لە ڕووەکانى ئایینى و هونەرى و نوسینەوە، ئەمەش بە لێکۆڵینەوە لەو هۆکارە هەمەجۆرانەى کە ڕۆڵیان بینیوە لە دروست بوون و کاریگەربوون و گەشەسەندنى ئەم پەیوەندیانە، پاشان دیاریکردنى شێواز و ئاستى کاریگەرى ئەم گەلانە لەسەر یەکترى، بەتایبەتیش کەوا گەلانى ئەم دوو وڵاتە لەڕووى جیۆگرافى و ڕەگەزیەوە زۆر لە یەکتر جیابوون، ئامانجێکى ترى ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە دەرخستنى دیوە شاراوەکان و نەزانراوەکانى ئەم شارستانیەتانە، ئەمەش لەڕێگاى بەکارهێنانى سەرچاوە نوێ و خوێندنەوەیەکى وردتر بۆ سەرچاوە کۆنەکانەوە دەبێت، هەروەها بە پشت بەستن بە بەڵگەنامە باوەڕپێکراوەکان و ئەو کەرەستە و پاشماوە شوێنەواریە جۆربەجۆرانەى کە جێماون و تاکو ئێستا دۆزراوگەل. هەڵبژاردنى ناونیشانى توێژینەوەکە و ماوە مێژووییەکەى، هەروەکو دیارە بەشێکى زۆرى چاخى بڕۆنزى دوایى لەخۆگرتووە، ئەمەش هەر لەخۆوە نەهاتووە، بەڵکو لە ئەنجامى خوێندنەوەیەکى قووڵ بۆ ئەو سەردەمە و تێگەیشتنیکى تەواو لە بابەتەکەوە هاتووە، چونکە ئەو سەردەمە بە سەردەمى گۆڕانکارى و وەچەرخان لە مێژووى خۆرهەڵاتى نزیکى کۆن بەگشتى و وڵاتى دوو ڕووبار و کوردستان دادەنرێت، هۆکارەکەشى بۆ هاتنى لێشاوى گەلانى سامى و هیندۆ-ئارى بۆ وڵاتى دوو ڕووبار و ناوچەى گەلانى زاگرۆس نشین دەگەڕێتەوە، ئەمەش بووە هۆکارى بەریەککەوتنى شارستانیەتە جیاوازەکان، کە خۆى لە پەیوەندیە ئابورى(بازرگانى) و فراوانخوازى و داگیرکاریە سەربازى و سیاسیەکاندا دەبینێتەوە، هەموو ئەمانەش وایکرد چەندین لایەنى شارستانى ئاڵوگۆرى بەخۆیەوە ببینێت لەنێوانیاندا، بەتایبەتیش لەڕووى ڕەگەزەکانى ئایین و هونەر و نوسینەوە. لەلایەکى تریشەوە هەڵبژاردنى هەرسێ رەگەزەکانى ئایین و هونەر و نوسین لەم توێژینەوەیەدا بەهۆى گرنگى زۆریانەوە لە ژیانى ئەم گەلانەدا، بەجۆرێک کە دەبینرێت ئایین کاریگەرترین ڕەگەزى ئەم تویژینەوەیە، چونکە ئایین لەو سەردەمەدا سەرتاپاى ژیانى مرۆڤى ئەوساى داگیرکردبوو، نوسینیش پێناوێکى بەهێزبووە بۆ گواستنەوەى کەلتور و بیرى گەلان، هەروەها هونەر ڕەنگدانەوەیەکى تەواوى ژیانى مرۆڤى ئەوسابووە، بەجۆرێک کە ڕێژەى هەرە زۆرى بۆ لایەنى ئایینى تەرخانکراوە، سەربارى ئەمانەش بازرگانى ڕۆڵیکى کاریگەر و بەهێزى هەبووە بۆ گواستنەوە و کارلێک کردنى شارستانى. کێشەى توێژینەوە: هەموو توێژینەوەیەک بەهۆى بوونى کێشەیەکەوە ئەنجام دەدرێت، کە خۆى لە بوونى کەلێنێک یاخود بۆشاییەکدا دەبینێتەوە لە لایەنێکى دیاریکراودا، ئەم توێژینەوەیەش لە ئەنجامى هەست کردن بە نا ڕۆشنى هەندێک لە سەرچاوەکان لە تیشک خستنەسەر ئەم ڕەگەزانە و هەروەها ناڕوونى لە شیکردنەوەى ڕاستگۆیانەى ئەو پەیوەندیە شارستانیانە، بەجۆرێک کەوا خوێنەر لاى ڕوون بێت کە ئایا پەیوەندى شارستانى لەڕووى ئەم ڕەگەزانەوە لەنێوان ئەم دوو شارستانیەتەدا لە چ ئاستێکدا بووە؟ پاشان ئەو هۆکارانە چین کە بوونەتە هۆى دروست بوونى ئەو پەیوەندیە؟ وە تاچ ڕادەیەک ئەو هۆکارانە ڕۆڵیان بینیوە لە دروست بوونى ئەو پەیوەندیەدا؟ هەروەها بەشێوەیەکى گشتى کامە شارستانیەت زیاتر کاریگەرى لەسەر ئەوى تر داناوە؟ لەلایەکى تریشەوە ڕۆڵى هەریەک لە گەلانى هەردوو شارستانیەت لەو بوارانەدا چۆن بووە لە دروست کردنى پەیوەندى و گۆڕینەوەى ئەم ڕەگەزانەدا؟ ئەمانە و چەندین پرسیارى تر مەبەستمانە لەم توێژینەوەیەدا بە وەڵامەکانیان بگەین. ئاستەنگەکانى توێژینەوە: ئەنجامدانى هەر تویژینەوەیەکى زانستى و ئەکادیمیانە بێ ئاستەنگ و چەڵەمە نابێت، لەو سۆنگەیەوە ئەم توێژینەوەیەش بەدەر نەبووە لە ڕووبەڕوو بوونەوەى چەندین ئاستەنگ، وەک ئەوەى نەتوانراوە سەردانى ڕۆژئاواى کوردستان و ناوەڕاست و باشورى عێڕاق بکرێت، ئەمەش بەهۆى بارودۆخى سیاسى و ئاسایشى ئەو ناوچانە، چونکە گەیشتن بەو شوێنانە دیدگایەکى فراونتر و ڕوونترى ئەبەخشى بەو توێژینەوە، کە دەبووە هۆکارى دەست خستنى سەرچاوەکان و دیتنى شوینەوار و مۆزەخانەکان توێژینەوەکە دەوڵەمەندتر دەبوو، لەلایەکى تریشەوە بە چەندین زمانى جیاجیاى جیهانى وەکو ئەڵمانى و فەرەنسى و هۆڵەندى ساڵانە تویژینەوەى نوێ لەو بارەیەوە بڵاو دەکرێنەوە، بەڵام بەداخەوە بەهۆى شارەزانەبوون لەو زمانانە ناتوانرێت وەکو پێویست سوودیان لێ وەربگیرێت، کە دڵنیاین کاریگەرى زۆریان دەبوو لە دەوڵەمەندکردنى توێژینەوەکەدا، ئەگەرچى بەپێى بوونى توانا و کات هەوڵدراوە سوودیان لێ وەربگیرێت، بەڵام لە ئاست ئامانج و ئارەزووى تویژەردا نیە، لەلایەکى تریشەوە قەیرانى دارایى کاریگەرى ڕاستەوخۆى هەبووە لەسەر زۆربەى تاکەکانى کۆمەڵگادا، تویژەریش تاکێکى ئەو کۆمەڵگایەیە. پێکهاتەى توێژینەوە: ئەم توێژینەوەیە لە پێشەکى و چوار بەشى سەرەکى لەگەڵ پاشکۆیەک پێکدێت، بەشەکانیش بەم شێوەیەى خوارەوە: بەشى یەکەم: ئەم بەشە وەکو دەروازەى توێژینەوە وایە، کە تیایدا ئاراستەى توێژینەوەکە لەسەر ئەم بەشەدا ڕێدەکات، بە جۆرێک کە هەردوو باسى جیۆگرافى و کڕۆنۆلۆجیاى ئەم گەلانە بوونەتە دەستپێکى چوونە ناو بابەتەکە، چونکە دیاریکردنى گەلانى بەشداربوو و مێژووى سیاسى و ئابوریان لەگەڵ کاریگەرى مەزنى جیۆگرافیا بناغەى باس کردنى ئەو پەیوەندیە شارستانیانەن، بۆیە ئەم بەشە بۆ دوو باس دابەش کراوە: باسى یەکەم: لەم باسەدا تیشک خراوەتە سەر کاریگەرى جیۆگرافیا بە گشتى و بەتایبەتى لایەنەکانى تۆبۆگرافیا و نزیکى ئەو دوو وڵاتە و کەش و هەواو و سەرچاوە ئاویەکان و هەروەها لایەنى ئابورى(بازرگانى) و بەدەست هێنانى کەرەستە خاوەکانى جۆرە جیاوازەکانى پیشەسازى ئەوسا، کە بوونەتە هۆکارى بەخشینى سیماى تایبەت بە هەر شارستانیەتێک لەم شارستانیەتانە و پاشان کارلێک کردن لەنێوانیاندا بەو هۆکارە جیاوازانەى جیۆگرافیاوە. باسى دووەم: تیایدا تیشک خراوەتە سەر کرۆنۆلۆجیاى ناوەڕاستى گەلانى بەشداربوو لەو پەیوەندیانەدا، بەجۆرێک بەکورتى باسى مێژووى سیاسى و سەربازى گەلانى بەشداربوو کراوە، هەروەها پەیوەندیەکانى نێوانیان ناسێندراون لەگەڵ شیکارى لایەنى سیاسى و سەربازى بۆ ململانێکانى نێوانیان، کە چۆن ڕەنگدانەوەى هەبووە لەسەر جۆرى پەیوەندیەکان و بەتایبەتیش ئەو ڕەگەزە شارستانیانەى کە لە نێوانیاندا کاریگەربوون و وەرگیراون و گواستراونەتەوە. بەشى دووەم: گرنگترین بەشى توێژینەوەکەیە، چونکە باسى پەیوەندى لایەنى ئایینى دەکات، کەوا کاریگەرترینیانە، کە دوو باس لەخۆدەگرێت، کە ئەمانەن: باسى یەکەم: ئەم باسە بۆ خواوەندەکان تەرخانکراوە، کە چۆن خواوەندەکان لە گەلێکەوە بۆ گەلێکى تر گواستراوگەل و پەرستراون، ئەگەرچى کاریگەریەکان ئاستیان جیاوازە، بەڵام تێکەڵ بوونێکى بەهێز بەدى دەکرێت لەم ڕووەوە. باسى دووەم: لەم باسەدا تیشک خراوەتە سەر پەرستگاکان، لەبەرئەوەى پەرستگاکان مەڵبەندى ژیان بوون، بەهۆى ئەوەى هەم شوێنى پەرستن و کارگێڕى و ئابورى و خوێندن و فێرکردن و ڕێوڕەسمە ئایینى و بۆنەکان بوون، بۆیە پیگەى پەرستگاکان لە زۆر ڕووەوە لە هى کۆشکى پاشاکان کاریگەرى زیاتربووە. بەشى سێیەم: ئەم بەشە تەرخانکراوە بۆ لایەنى هونەرى، چونکە سەربارى ئەوەى بەشێکى زۆرى ئەو سەردەمە پڕبووە لە جەنگ و کاولکارى، بەڵام ئەم هەموو نەهامەتیانە نەبوونەتە هۆکارى توانەوەى ئەم لایەنە، بەڵکو هونەریش ڕێک ڕەنگدانەوەیەکى ڕاستەقینەى ژیانى ئەوسا بووە، بۆیەش زۆربەى ئەم بوارە ڕەنگدانەوەى لایەنى ئایینى بووە، ئەم بەشەش بۆ سێ باس دابەش کراوە: باسى یەکەم: تیایدا باس لە جۆرەکانى هونەرى هەڵکۆڵین کراوە، کە لایەنێکى شارستانیەتى هونەرى داگیرکردووە، ئەمەش چەندین جۆرى هەڵکۆڵین لەخۆدەگرێت، وەکو هەڵکۆڵینى(بارز و غائر)، کە لەسەر بینا ئایینیى و مەدەنیەکان و مۆر و پەیکەرەکان و چەندین نموونەى تردا بەرجەستە بوونە، کە هەر گەلێک بەشێوازى تایبەتى خۆى و هەندێک جاریش بە کاریگەربوون بە گەلانى تر ئەنجامیان داون. باسى دووەم: تیایدا باس لە هونەرى بیناسازى کراوە، چونکە ژمارەیەکى زۆر پەرستگا و کۆشک بنیاتنراون، کە جۆرەها شێوازى بیناسازیان تیادا ڕەچاو کراوە، لەڕووەکانى کەرەستە و نەخش و ئەندازەییەوە، بیناسازى ئاینیش زیاتر لەوانى تر بایەخى پێدراوەن ئەمەش بۆ هۆکارى کاریگەرى ئایین دەگەڕێتەوە لەسەر تاکەکانى کۆمەڵگاى ئەو گەلانەدا. باسى سێیەم: بۆ لایەنى میوزیک تەرخانکراوە، کە ڕەگێکى قووڵ و دوورى هەیە لەم دوو شارستانیەتەدا، تیایدا باس لە ئامێرە جیاوازەکان و هەوڵ و کۆشش و سیماى هەر گەلێک کراوە لەو بوارەدا، لەگەڵ گواستنەوەى ئەو ئامێرانە لە نێوانیاندا، پاشان میوزیک چ ڕۆڵێکى بینیوە لە ژیانى ئایینى و کۆمەڵایەتى ئەو گەلانەدا. بەشى چوارەم: تایبەتە بە لایەنى نوسین، کە دوو باس لەخۆ دەگرێت: باسى یەکەم: لەم باسەدا کاریگەرى پەیدابوونى نوسین و بەکارهێنانى و گواستنەوە و ئەو گۆڕانکاریانەى کە تیایدا کراون خراونەتە بەر باس و شیکاریەوە، هەروەها باس لە گرنگى نوسین و زمان کراوە وەکو پێناویکى بەهێز بۆ گواستنەوەى لایەنە ئەدەبیەکان، هەروەها تیایدا باس لە نوسینەوەى مێژوو کراوە لاى هەر گەلێک لەم گەلانە، کە کاریگەریەکى مەزنى هەبووە لەسەر ناسینى مێژووى هەر یەکێکیان. باسى دووەم: لەم باسەیاندا چەندین لایەنى ئەدەبى وەکو ئەفسانە و داستان و چیڕۆک و هۆنراوە لاى ئەم گەلانە تیشکیان خراوەتە سەر و لێیان کۆڵراوەتەوە، هەروەها تیایدا باس لە گواستنەوە و کاریگەربوونى ئەم لایەنە ئەدەبیانە کراوە لەنێوان ئەم گەلانەدا، لەگەڵ ئەو گۆڕانکاریە گرنگ و زەقانەى بەسەر هەریەک لەم لایەنە ئەدەبیانەدا هاتووە لە کاتى وەرگرتنیاندا. Keywords in Arabic: البابليون، الاشوريون، الميتانيون، الكاشيون، الدين، الفن، الادب.   Abstract in Arabic:  ارتبطت بلاد الرافدين بالبلاد والأقاليم المجاورة بصلات تاريخية منذ أقدم العصور، ولا سيّما في العهد البرونزي المتأخر. وذلك للأجل ضَمِنَان الحصول على المواد الأوّلية والضّرورية التي كانت تفتقر إليها. على سبيل المثال, الحجارة والأخشاب للبناء ، فضلاً عن المواد النفيسة الأخرى كالمعادن والأحجار الكريمة، التي استُخدمت في مختلف النواحي الحياتية، الفنية منها والثقافية. إنّ محاولة تأمين تلك المصالح ، والحصول على الاحتياجات الضرورية كانت الدافع الرئيسي إلى نُشُوبِ صِراعاتٍ سياسية وعسكرية. كما انها كانت في الوقت نفسه سببا لإبرامُ معاهداتٍ، عَقْدُ تحالفاتٍ، وتبادلات تجارية بين دول المنطقة. ولعنا لا نبالغ ان قلنا ان كوردستان كانت إحدى أهمّ تلك المناطق التي تمتَّعت بِصِلاتٍ وثيقةٍ مع جنوب بلاد الرافدين. تعود هذه الصِّلات الى فترات تاريخية مبكرة، حسبما تشير إليها الدراسات والأبحاث الإثارية الحديثة. وقد أستمرّتْ تلك العلاقات الحضارية على مر العصور التاريخية المتعاقبة. وخاصة إبّان العصر البرونزي المتوسط وبعده، إذ ظهرت قوى جديدة على الساحة السياسية كالأموريين (البابلييّن)، الآشورييّن، وكذلك الميتانيين والكاشييّن الذين اختلطوا بالأقوام الهندو- أوروبية في شمال سوريا وشمال بلاد الرافدين مُشكّلين بذلك قوتين رئيستين في مناطق كوردستان. إنّ هذا البحث الموسوم بـ: الصِلات الحضارية بين جنوب بلاد الرافدين و جنوب و غرب كوردستان، (الدين، الفن، الأدب) نموذجاً، من القرن الثامن عشر الى القرن الثاني عشر ق.م، يسلّط الضوء على هذه الفترة التاريخية الهامة. والتي تعتبر فترة انتقالية لا سيما من الناحية السياسية، مع تشكُّل أولى العلاقات الدبلوماسية في المنطقة بين القوى المختلفة، لاسيّما بين الأقوام "الساميّة" من جهة، والشعوب الزاگروسية الممتزجة بالهجرات الهندو-أوروبية من جهة أخرى. الأمر الذي أسفر عن نشوء وتطور العلاقات الحضارية، وبخاصة فيما يرتبط بمجال الدين، والفن، والأدب. يتكون هذا البحث من أربعة فصول، وينقسم كلّ فصل إلى عدّة مباحث كما يأتي: الفصل الأول: ويتكون من مبحثين، حيث يتطرق الأول إلى الموقع الجغرافي، البيئة، الطوبوغرافيا، والتجارة في كلتا الحضارتين، وتأثيرها على تكوين الصِّلات الحضارية. أما المبحث الثاني، فَيَعرض تسلسلاً تأريخيا مختصراً لشعوب هاتين المنطقتين في سِياق الظروف السياسية والعسكرية. الفصل الثاني: وقد أُفرِدَ هذا المبحث للجانب الدّيني. ويتضمن مبحثين؛ خُصّصَ الأول منها لدراسة مُجمّعات الآلهة، والآلهة الرئيسة المعبودة في ذلك الوقت. أما الثاني، فيتناول المعابد، ومكانتها داخل المجتمع، ودورها في تعميق الصلات الدينية بين هاتين الحضارتين. الفصل الثالث: وهو يركّز على الجانب الفنيّ و يتألف هذا الفصل من ثلاثة مباحث. استأثر فن النحت، وأنواعه من النحت النافرٍ، والنحت الغائرٍ، والنحت على الأختام بالمبحث الأول. فيما انصرف المبحث الثاني إلى دراسة فن العمارة، بفرعيه الديني والمدني. أما الثالث، فقد ذهب إلى التفصيل في فَنّي صناعة الفخار، والموسيقى. الفصل الرابع والأخير يبحث في موضوع اللغة والكتابة، وينقسم إلى مبحثين. يثير أولهما مسألة اللغة والكتابة ودورهما الهام كوسيلة لنقل وتبادل العناصر الحضارية. ويتناول الثاني قضية الأدب وما شَمِل عليه من أساطير، ملاحم، قصص، وشعر تفيض كلها بالمعاني الدينية. يمكن القول، من خلال هذه الدراسة، بأن جذور هذه العناصر الحضارية – موضوع البحث - تعود إلى السومريين. غير أنّ البابلييّن حافظوا على جوهرها، مع إجراء التغييرات المتناسبة مع ظروفهم، وأحوالهم السياسية والاجتماعية والاقتصادية. وفيما يخصّ الآشوريين، فقد كانوا في البداية تابعين للمملكة الميتانية، الأمر الذي ترك أثره على النواحي الحضارية المختلفة، لا سيّما ما يتعلق بالفنّ، الذي يبدو تقليداً للفن الميتاني من جوانب عدّة، في الوقت الذي يبدو فيه الدين نسخة عن الدين في بابل مع بعض الفروقات. لكن الأحوال السياسية تغيّرت في آشور مع بداية النصف الثاني من القرن الرابع عشر ق.م.، حيث بدأت تنسلخ شيئاً فشيئاً من التبعية الميتانية والبابلية. كما نلاحظ أنّ الكاشيينَ- رغم عدم العثور على الكثير من آثارهم - وكأنهم اقتبسوا الحضارة البابلية وفي كثير من الحالات انصهروا فيها. فكان لهم فضلٌ في الحفاظ عليها بل ونقلها إلى مناطق أخرى في الشرق الأدنى القديم، كإيران وسورية، ومصر. لا سيّما من خلال نسخ وترجمة النصوص المختلفة، فضلاً عن كونهم توصّلوا إلى صياغة لهجة بابلية نموذجية للغة الأكدية، والتي أضحت اللغة الدبلوماسية المتداولة وباتت الوسيلة للتفاعل الحضاري في المنطقة بأثرها. اما الميتانيون فلم يكونوا أقل شئناً من غيرهم. فقد جلبوا سماتهم الحضارية الى بلاد الرافدين وفي الوقت نفسه تأثروا بحضارة وادي الرافدين واثروا فيها. حتى غدوا بمثابة جسر لنقل والتفاعل الحضاري بين حضارات وقوى العالم القديم، كالكوردستان ، والأناضول، وسورية، ومصر. Keywords in English:  Babylonian, Assyrians, Mitannian, Kassites, Religion, Art, Literature.   Abstract in English:  The bronze age was a critical period of Mesopotamian history. It witnessed flourished and interaction among several cultures. Mesopotamia, which was an earlier home of several major ancient civilizations, including the Sumerians, Akkadians, endorsed throve of the both Babylonians and Assyrians empires. The rapid development of these civilizations and the lack of certain material, made the interaction with its upper part inevitably. Upper Mesopotamia, modern Kurdistan, on the other hand, became home for Indo-European people. The turn of the second millennium BC observed the arrival of the Mitanni and Kassites people to the area. These people were able to introduce a unique culture and civilization to the region. These people had the access to: metals; precious stones; wood; and animal products, products that were rich in the mountain area, yet critical to the development of south Mesopotamian cultures. This atmosphere created conducive to trade and, with it, increased warfare and above all cultural interaction these two cultures. This research focus on the cultural interaction between Mesopotamia and ancient people of Kurdistan, particularly religion, art, writing. between, eightenth century B.C.E. It aims to shade a light on this important age of history of the region. This period is politically considered as a internationalization period in the Middle East. With creation an early diplomatic relations among various people such as Assyrian and Babylonian on one hand and indigenous people of Zagros who integrated into the Indo-European culture on the other hand. This led to more cultural interaction and consequently to had an impact on the many aspect of peoples live, especially in fields of religion, art and writing. This research consists of four chapters. The first chapter is divided into two sections; The first section focus the geographic environment of these regions. While the second section shortly explore the historical background of the people of these regions in the context of political and military conditions. The second chapter examine the religious aspect, which composes two sections. The first section is devoted to the study of both side the pantheons of divinities. chapter deals with artistic side. It has been divided into three sections: carving art, its types such as relief, chip and seal carving. The second deals with the architecture, its religious and civil branches while the third examine the pottery and music industry. The last chapter studies language and writing aspect. It divided into two sections. The first seek to examine the crucial role of language and writing in exchanging cultural elements. The second chapter looks for the moral, myths, legends, stories and poems with their religious meanings. This study argues that the roots of cultural development of both Babylonians Assyariansan were rooted in the Sumerians cultur. Consequently, the Assyrians and Babylonians were played a crucial role in preserving it by adopint them into their political, social and economic life. As for the middle Assyrians period, they were politicaly submeted to the Mitanni kingdom. While this submission left an imprint on there cultural aspects, especially on art. there religion prtactic seems to be a influnced by of Babylon religion. At the beginning of the second half of the fourteenth century B.C.E., the political situation in Assyria changed as they gradually began to retrieve their independency from the Mitanni and Babylonian powers. Regarding the Kassites, although not many of their cultural martials have been found, but they seem that the Babylonian culture had a great impact on their culture. They were privileged to preserve that culture and even convey it to other parts of the ancient Near East, such as Iran, Syria and Egypt. For instance, hey copied and translated various texts. In addition they had a role of formulating and making the Babylonian dialect a language of diplomacy and a means of cultural exchange in the most of Middle east. The Mitanni people were not less impact. They were characterized by distinguished cultural features and were influenced by Mesopotamia civilization. they were able to bridge among ancient people of, Kurdistan, Anatolia, Syria and Egypt.